Paul McCartney die een Billy Joel klassieker zingt, The Beatles met een authentiek klinkend nieuw nummer en Emma Watson die delen van Mein Kampf leest. Het blijkt allemaal te kunnen met generatieve AI. Ook kunst en fotografie lijken vogelvrij verklaard, dankzij collages geïnspireerd door oorspronkelijke werken. De eerste rechtszaken liggen onder de hamer. Moet generatieve AI gereguleerd worden? En zo ja, hoe?
1981. De personal computer kwam net kijken, maar de Haagse Kunstkring organiseerde al een tentoonstelling genaamd Kunst en Computer. In principe zouden (beeldende) kunst en de computer onverzoenlijk tegenover elkaar moeten staan, zo luidde het commentaar bij het werk van de belangrijkste representant van de computerkunst destijds, Peter Struycken. De hoge graad van efficiëntie van de computer viel immers niet te rijmen met de creativiteit van de kunstenaar bij wie de directe toepasbaarheid van zijn werk waarschijnlijk op de laatste plaats komt.
Het belangrijkste verschil met nu: destijds was de kunstenaar nog aan zet, niet de computer die hooguit fungeerde als elektronisch penseel. Hoe anders is dat bij de werken die sinds maart te bewonderen zijn bij de Dead End Gallery in Amsterdam, op loopafstand van het Centraal Station. De galerie bevat kunst gemaakt door machines en algoritmen, waaronder digitale schilderijen en interactieve installaties.
Drugsgebruik
Programmeurs gaven eerst opdracht aan software om een fictieve kunstenaar te ontwikkelen, legt galeriehouder Constant Brinkman uit. “Wij geven geen concrete opdrachten aan deze fictieve artiesten. Wel stellen we uitdagende vragen, waardoor ze hopelijk geïnspireerd raken om iets bijzonders te maken. Bijvoorbeeld de vraag of ze ooit drugs hebben gebruikt.”
De galerie krijgt dan prompts door waarmee AI-tools kunnen worden gevoed. “We willen onze artiesten zo zelfstandig mogelijk maken. Als ze aangeven dat we hun werken niet meer mogen verkopen, moeten we daar gehoor aan geven.”
Voordat Brinkman de galerie opende heeft hij advocaten naar het auteursrecht laten kijken. “Ik sluit niet uit dat er gevallen van plagiaat tussen gaan zitten, daar kunnen we gewoon afspraken over maken, zodat je de opbrengsten van werken kunt delen met de originele kunstenaar.” Een algeheel verbod op het trainen van bronmateriaal is volgens Brinkman absoluut niet haalbaar. “Succesvolle kunstenaars zijn vrijwel altijd geïnspireerd door het werk van anderen. Hiphop is groot geworden met samples, daar is ook geen verbod op gekomen. Ook al zijn er rechtszaken over geweest.”
Ongeoorloofd
Van ChatGPT dat gedichten schrijft tot DALL-E of Midjourney die visuele meesterwerken creëren: het voelt alsof technologische vooruitgang menselijke kunstenaars in een existentiële crisis kan duwen. Met de hashtag ‘Nee tegen AI Art’ kwamen recent al diverse beeldend kunstenaars op sociale media in opstand tegen AI-beeldgeneratoren. In de juridische arena zijn al minstens drie online diensten voor het genereren van afbeeldingen – Stable Diffusion, Midjourney en DreamUp – aangeklaagd vanwege het ongeoorloofde gebruik van miljarden afbeeldingen om AI te trainen. Fotoplatform Getty Images spande een rechtszaak aan tegen Stability AI en beweert dat het bedrijf ‘onrechtmatig’ miljoenen afbeeldingen van zijn site heeft geschraapt.
Illustrator Deb JJ Lee beschrijft het moment waarop hij voor het eerst kennismaakte met AI-kunst. ‘De ervaring om te zien hoe iemand mijn werk in Stable Diffusion gooide en er een model van maakte, was ronduit verwoestend. De stem van een kunstenaar is een levenslange ontwikkeling. Om werk dat er net zo uitziet als het mijne te laten voortkomen uit een hersenloos model, maar zonder de worsteling om die stem te ontwikkelen, is een klap in het gezicht.’
Trainingsverbod
AI en de met AI gecreëerde werken maken per definitie inbreuk op rechten van anderen, stelt Eva Toorenent, illustrator, artiest en adviseur voor Nederland bij EGAIR (European Guild of Artificial Intelligence Regulation). ‘Niet per se omdat het eindresultaat, de AI-creatie, altijd een een-op-eenkopie is van een bestaand werk. Dat zeggen we niet’, schreef ze onlangs in de Volkskrant. ‘Daarvoor zijn de verschillen vaak te groot tussen een AI-werk en een oorspronkelijk werk dat in de database is gezet, en is de totaalindruk vaak te verschillend. En juist die totaalindruk is bepalend voor de vraag of sprake is van auteursrechtinbreuk.’
Op haar site heeft ze inmiddels nadrukkelijk staan dat haar ontwerpen niet mogen worden gebruikt voor trainingsdoeleinden.
Hoewel juridisch nog een schemergebied, zijn grote bedrijven zich terdege bewust van de risico’s van AI vanuit auteursrechtelijk oogpunt. Google onthulde in januari zijn nieuwe dienst MusicLM. Met prompts (opdrachten aan de computer) kun je proberen op basis van stemming, genre en instrumenten, zoals ‘soulvolle jazz voor een etentje’, muziek te componeren.
Samenwerking met muzikanten
Destijds zei het bedrijf dat het geen plannen had om het publiek toegang te bieden tot MusicLM vanwege zorgen rond auteursrechtelijk beschermd materiaal. Nu voelt Google zich comfortabel genoeg om MusicLM toch open te stellen. ‘We hebben samengewerkt met muzikanten zoals Dan Deacon en workshops georganiseerd om te zien hoe deze technologie het creatieve proces kan versterken’, schrijven Google Research-productmanager Hema Manickavasagam en Google Labs-productmanager Kristin Yim in een blogpost.
De huidige openbare versie van MusicLM staat gebruikers dan ook niet toe om muziek te genereren met de stem van specifieke artiesten. Zo wil Google voorkomen dat gebruikers valse ‘onuitgebrachte nummers’ van populaire artiesten genereren en deze voor duizenden dollars worden verkocht.
Een oplichter slaagde er onlangs namelijk in om zogenaamd gelekte Frank Ocean-tracks voor duizenden dollars te verkopen. Die nummers bleken niet opgenomen te zijn door het R&B-fenomeen, maar werden gemaakt met AI.
Succesnummer
Een van de eerste muzikale AI-successen was het nummer ‘Heart On My Sleeve’ dat de afgelopen tijd viraal ging op TikTok en YouTube, en waar het zelfs meer dan twintigmiljoen keer is beluisterd. Je herkent de stemmen van Drake en The Weeknd, maar zij zijn het niet. De tekst komt van een artiest die zich Ghostwriter noemt en hij mixte ook de muziek. Uiteindelijk heeft een AI-systeem zijn stem verwisseld met die van eerder genoemde artiesten.
Universal Media Group (UMG), dat via dochteronderneming Republic Records de rechten van de muziek van zowel Drake als The Weeknd heeft, greep onmiddellijk in. Voor platenmaatschappijen en muziekuitgeverijen bestaat op termijn immers het risico dat derden geld verdienen met de stem van de artiesten die zij onder contract hebben. Volgens UMG dwingt de ontwikkeling van AI de muziekindustrie te kiezen aan welke kant van de geschiedenis ze wil staan: ‘Aan kant van de artiesten, fans en menselijke creatieve expressie of aan die van de deepfakes, fraude en artiesten die vergoedingen mislopen?’
Dat hier rechtszaken over gaan komen, is wel zeker. Ze waren er in het verleden ook al. Een bekende kwestie draaide rond de hit My Sweet Lord van ex-Beatle George Harrison, die werd veroordeeld voor plagiaat omdat het wel erg leek op He’s so fine van The Chiffons. Harrison gaf toe dat hij de Chiffons-hit kende, maar kon niet aangeven of hij de hoofdmelodie onbewust had gebruikt.
Naburige rechten
Jozefien Vanherpe, professor intellectuele rechten aan de KU Leuven, legde onlangs aan Trends uit dat het auteursrecht in de muziekindustrie bestaat uit verschillende onderdelen: de compositie, de songtekst en de uitvoering. AI komt bij geen van die onderdelen kijken, zelfs niet bij de uitvoering. Maar op het punt van naburige rechten kan er volgens Vanherpe wel worden ingegrepen. Dit zijn rechten die een uitvoerend kunstenaar of geluidsproducent het recht geven te beslissen over de opname, vermenigvuldiging en uitzending van een uitvoering en daar een billijke vergoeding voor te ontvangen.
SENA, de organisatie voor naburige rechten, krijgt nog weinig vragen over AI, zegt directeur Markus Bos. “Vanzelfsprekend volgen wij alle (technologische) ontwikkelingen in de muziekindustrie. Uitvoerende kunstenaars, natuurlijke personen, worden geacht bewijsmateriaal aan te leveren dat zij door het bespelen van een instrument, dirigeren of zang, hebben meegewerkt aan een muziekopname die voor commerciële doeleinden is uitgebracht.”
De Stichting Pictoright, die beeldrechten beschermt, is al wel bovenop AI gaan zitten. Binnen de Europese wetgevingsinstanties wordt hard gewerkt aan regelgeving die van toepassing zal zijn op kunstmatige intelligentie: de zogenaamde ‘AI Act’. Onlangs is in het Europees parlement weer een stap gezet naar een akkoord hierover. In de tweede helft van dit jaar zal er binnen Europa verder gewerkt worden aan de definitieve tekst. Pictoright is via de Europese koepelorganisatie EVA nauw betrokken bij dit proces.
Hanneke Holthuis, General Counsel bij Pictoright, moet toegeven dat het nog lastig is te bepalen is wat de gevolgen voor beeldmakers zijn. Hoewel AI een hulpmiddel zou kunnen worden voor kunstenaars bij de verwerking en afronding van hun werken, kan AI menselijke kunstenaars ook schaden door bijvoorbeeld de vraag naar goedkope AI-gegenereerde kunst te vergroten en daardoor oneerlijke concurrentie te veroorzaken.
Het gebruik van authentieke kunstwerken zonder compensatie, terwijl AI-bedrijven enorme fortuinen verdienen, roept vragen op over de legaliteit, ethiek en aansprakelijkheid van AI toegepast op beeldende kunst. Holthuis: “Bij een specifieke groep beeldmakers, bijvoorbeeld illustratoren, zijn de zorgen over AI groot. Met name de manier waarop AI software getraind wordt heeft de aandacht. De maker heeft er geen controle over en profiteert er niet van mee. Dus dat er meer regels moeten komen, staat voor Pictoright wel vast.”
Zwakke onderhandelingspositie
Visuele auteurs zijn extra kwetsbaar, hebben een zwakke onderhandelingspositie en zijn vaak zelf-gefinancierd. Deze kwetsbaarheid vraagt volgens Holthuis om een ‘hoog niveau van auteursrechtelijke bescherming’.
Tegelijk biedt AI ook kansen. Stemacteurs zouden een stem tegen een vergoeding kunnen uitlenen voor synthetische versies. Ze hoeven dan niet zelf meer teksten voor te lezen, aangezien een computer dan voor ze kunnen doen. Maar ook dat is niet zonder gevaar. Leden van online forum 4chan gebruikten een bètaprogramma van kunstmatig spraakbedrijf ElevenLabs om stemmen van beroemdheden te genereren, waaronder Emma Watson die delen van Mein Kampf las. Dat wil je als stemacteur logischerwijs juist voorkomen.
De vermaarde houseproducer David Guetta op zijn beurt, maakte een track waarop Eminem te horen is – zonder dat de rapper eraan te pas was gekomen. Op YouTube verscheen een compleet album van AISIS – een woordspeling op Oasis. Het bleek het werk van een onbeduidende Britse band die nog negen nummers op de plank had liggen, en die voorzag van een synthetische versie van Oasis-zanger Liam Gallagher. Die het zelf overigens nog mooi vond ook.
Award gekaapt
Ook de winnende foto van de Sony World Photography Award bleek onlangs tot stand gekomen met AI. De Duitse kunstenaar Boris Eldagsen wilde hiermee een discussie op gang brengen over het gebruik van AI in kunst. De Duitser weigerde de prijs in ontvangst te nemen. AI is volgens hem geen fotografie, hooguit realistische kunst.
Met Midjourney zijn zelfs al foto’s van fictieve nieuwsgebeurtenissen te maken. Er circuleerde al eens een foto van de paus in een opmerkelijke winterjas. En bij de aanvang van het proces tegen oud-president Donald Trump doken AI-foto’s van zijn ‘arrestatie’ op. De volgende stap: levensechte bewegende beelden.
Parodie-exceptie
Volgens advocaat Anna van der Sande van Solv zijn heel veel zaken met betrekking tot AI nog onduidelijk. Hoewel de Hoge Raad niet geheel uitsluit dat nabootsing van een stijl of van stijlkenmerken onrechtmatig kan zijn, laat het recht momenteel geen ruimte voor bescherming van de maker van een werk tegen zogenaamde slaafse nabootsing of van stijlkenmerken. En je kunt je als maker altijd nog beroepen op een uitzondering op het auteursrecht, namelijk de parodie-exceptie.
Ook het portretrecht geeft personen in bepaalde mate zeggenschap over hun beeltenis. Maar er is momenteel geen stem-equivalent van het portretrecht, om maar eens wat te noemen. De rechter heeft zich hier al meermaals over uitgesproken: een stem is géén portret.
De Europese DSM-richtlijn geeft online diensten die data gebruiken bepaalde vrijheden. Makers kunnen volgens de richtlijn wel aangeven dat hun kunstwerken en foto’s enkel met hun toestemming voor AI gebruikt mogen worden. De Europese wetgever zou de regels nog kunnen aanpassen om het gebruik van algoritmes minder makkelijk te maken. Hoogst waarschijnlijk zal de EU-wetgever echter nog niet ingrijpen en eerst kijken hoe deze kwestie zich in de praktijk ontvouwt en wat rechters daarvan zullen vinden, schrijft Van der Sande.
Het Amerikaanse Copyright Office heeft al vastgesteld dat kunst die uitsluitend door AI is gemaakt niet in aanmerking komt voor auteursrechtelijke bescherming. Kunstenaars kunnen proberen werken te registreren die zijn gemaakt met hulp van AI, maar ze moeten een aanzienlijk ‘menselijk auteurschap’ tonen.
Pictoright onderzoekt intussen de mogelijkheid om in licentiecontracten bepalingen op te nemen over de beschikbaarheid van werken voor AI: in feite een verplichte AI opt-out voor alle licentiepartners.
Toch zijn er ook al artiesten die AI-gebruik door anderen juist toejuichen. Zangeres Grimes geeft toestemming om haar stem te gebruiken bij AI-gegenereerde tracks. Ze is zelfs bereid de helft van haar royalty’s af te staan aan AI-makers die haar stem gebruiken.
Beeld: Dead end Gallery
